Door de klimaatverandering daalt het grondwaterpeil in verschillende gebieden in Nederland, maar een in 2013 geïnstalleerd infiltratie- en drainagemechanisme bij het kunstcentrum voorkomt dat schimmels de houten palen die het centrum ondersteunen laten rotten.
Iwan Baan (met dank aan het Rijksmuseum)
Issabel Ferrer - El Pais
Foto: Iwan Baan - Rijksmuseum
Den Haag - 11 oktober 2022
De aanhoudende droogte van dit jaar heeft het debiet van rivieren en reservoirs in Europa verminderd, maar heeft ook de bodemkwaliteit aangetast op plaatsen als Nederland, die meer gewend zijn aan het bestrijden van stijgend water. In Amsterdam staan veel huizen die vóór 1970 zijn gebouwd op een fundament van houten palen van 13 tot 20 meter lang. In de grond gedreven tot ze een stevige laag sediment bereiken, zijn het hele bomen die voortdurend gedrenkt moeten worden om verrotting te voorkomen. In het hele land lopen ongeveer een miljoen woningen gevaar als het veranderende klimaat deze dragers blootstelt aan de lucht. Maar dat is niet het geval bij het Rijksmuseum. Het grote museum van de Nederlandse hoofdstad staat op ongeveer 8.000 palen die goed beschermd zijn dankzij de laatste renovatie van het gebouw, voltooid in 2013. Sindsdien houdt een permanent infiltratie- en drainagesysteem het grondwaterniveau op peil en is het centrum, dat ook het nationaal museum voor kunst en geschiedenis is, "geen millimeter gezakt".
Het punt over de veiligheid van het in 1885 geopende Rijksmuseum komt van binnenuit. In de zaal, waar permanent emblematische schilderijen van Rembrandt en Vermeer te zien zijn, zoals De Nachtwacht en Het Melkmeisje, heerst tegenwoordig alom angst. Ze vrezen dat men zou kunnen denken dat er funderingsproblemen zijn. Daarom benadrukken hun woordvoerders dat "honderden houten palen tijdens de renovatiewerkzaamheden zijn vervangen door betonnen, en dat er tweederangs fundamenten zijn in het atrium en de nieuw gecreëerde ondergrondse gang". Duizenden gebouwen in steden als Amsterdam, Rotterdam of Haarlem staan voor de uitdaging om de houten pilaren te behouden. En in de Nederlandse hoofdstad is het langzaam wegzakken van sommige huizen langs de beroemde grachten zelfs een esthetische attractie geworden. "Maar het hangt allemaal af van de hoek waaronder ze zinken, en de deskundigen hebben de staat van het gebouw geanalyseerd voordat ze groen licht gaven voor de werkzaamheden, en er waren geen problemen", aldus het museum.
De pijlers moeten altijd vochtig en in een anaërobe (zuurstofvrije) omgeving staan. Wanneer het grondwaterpeil daalt en het hout aan de lucht wordt blootgesteld, dreigt het dus te gaan rotten door de destructieve werking van schimmels. Volgens berekeningen van Maarten Kuiper, hydroloog bij ingenieursbureau Dareius, geeft hij het volgende voorbeeld: "Als een funderingspaal één maand per jaar droog aan de lucht wordt blootgesteld, duurt het ongeveer 120 jaar voordat hij al zijn stabiliteit verliest. Als het twee maanden per jaar voorkomt als gevolg van de klimaatverandering, zal het probleem over 60 jaar aan de oppervlakte komen en zullen ze voor die tijd vervangen moeten worden". Zoals hij aan de telefoon uitlegt, is het logisch dat een monumentaal 19e-eeuws gebouw als het Rijksmuseum, "met duizenden houten pilaren, dezelfde problemen zou hebben als andere Amsterdamse huizen of infrastructuren die op klei- en veengrond zijn gebouwd: maar dat was vele jaren geleden". Hij zegt verder dat "sinds de renovatie van het gebouw [uitgevoerd tussen 2003 en 2013 in opdracht van de Spaanse architecten Antonio Ortiz en Antonio Cruz] het grondwaterpeil en de stabiliteit van het complex zijn gehandhaafd". Volgens hem "kunnen we in dit geval spreken van een succes, aangezien er geen veranderingen of verzakkingen zijn opgetreden".
Tijdens de lange bouwwerkzaamheden moest het grondwaterpeil tijdelijk worden verlaagd om de grond droog te maken zodat de verschillende werkploegen veilig konden werken. "Dat had de palen kunnen aantasten, maar wij hadden het idee van waterinfiltratie en drainage. Het is een permanent systeem op basis van horizontale buizen met kleine gaten, die worden gevuld met water uit de Amsterdamse grachten. In de zomer infiltreert het water in de grond om het grondwaterniveau stabiel te houden. In de winter, als de bodem al nat is, wordt deze afgevoerd naar het kanaal", aldus de hydroloog. Het systeem wordt gevuld en geleegd door pompen die automatisch worden aangestuurd door grondwatermetingen. "Het niveau ervan wordt dagelijks gecontroleerd. Eens per jaar wordt het gebouw getest op stabiliteit, en de droogte van deze zomer heeft het Rijksmuseum niet aangetast. Dit is elders in het land gebeurd," voegt Kuiper eraan toe.
De tegenslagen van houten paalconstructies treffen vooral het noorden en westen van Nederland en langs de grote rivieren, "en komen ook voor in andere kustgebieden van Europa, zoals Scandinavië en andere landen rond de Oostzee", vervolgt de deskundige. In het Riksmuseum werd het water uit de grachten gebruikt. In verschillende delen van het land wordt regenwater van straten en daken opgevangen, gezuiverd en opgeslagen in een laag van 20 tot 40 meter diep. In het droge seizoen wordt het in ondiepe bodemlagen gepompt om het hout vochtig te houden en de bodemdaling te vertragen. Zowel het Verbond van Verzekeraars als het Verbond van Eigenaren schat dat de aanpak van de naar schatting één miljoen huizen die door droogte beschadigd kunnen raken, tegen 2050 ongeveer 60 miljard euro zal bedragen. Zij pleiten voor een nationale aanpak. "Het is zeker een probleem in Nederland en elders, maar we hebben er grondig aan gewerkt en we gaan niet ten onder", zeggen ze bij het Rijksmuseum bij het afscheid.